ارگ بم؛ بزرگ ترین بنای خشتی یکپارچه جهان

ارگ بم، بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان، یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین شاهکار‌های تاریخی ایران زمین است. پیشینیان این مجموعه‌ی تاریخی عظیم را روی صخره‌ای سترگ و در نزدیکی شهر بم در استان کرمان ساخته‌اند.ارگ بم بنایی تاریخی و مهم در شهرستان بم واقع در استان کرمان است که به صورت قلعه‌ای مستحکم بنا شده و با شماره‌ی ثبت ۵۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

جغرافیا و همسایگی‌های مجموعه‌ی ارگ بم

سازندگان این بنای کهن، آن را بالای صخره‌ای وسیع، در جنوب رودخانه‌ی پشت‌رود (رودخانه‌ی بم) بنا کردند. شهر بم و دیواری که به شهربست (دیوار ربض شهر بم) شهرت دارد، در جنوب و در فاصله‌ای بین دو رودخانه (یکی از این رودخانه‌ها پشت‌رود است)، قرار گرفته است. امروزه از رودخانه‌ی پشت‌رود به عنوان یکی از خیابان‌های میان‌شهری استفاده می‌شود. ارگ بم به عنوان عضوی از منظومه‌ عظیم تاریخی است که در بین چندین بنای تاریخی دیگر قرار گرفته است.

شهر تاریخی دارزین، قلعه دختر، بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار از جمله عمارت‌های باستانی هستند که بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان را در برگرفته‌اند. شهر دارزین با قدمتی نزدیک به دوران پیش از میلاد، در زمین‌های شمال غربی شهر بم امروزی ساخته شده است و متاسفانه تنها یک روستای کوچک که در قسمت غربی آن وجود دارد، همچنان آباد‌ است.

 

قلعه دختر نیز در شمال رودخانه‌ی پشت‌رود (رودخانه‌ی بم)، قرار گرفته است. بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار هم در جنوب آن با کوله‌باری از اتفاقات تاریخی و کهن، قد برافراشته و نمایشگر هویت، اصالت معماری و هنر هنرمندان ایرانی است. مسجدی که به نام حضرت رسول (ص) مشهور است، یکی دیگر از بناهای تاریخی است که در شرق و نزدیکی ارگ مستقر است. هر چند برای قدمت دقیق این بناهای باشکوه ایران باستان به نتیجه‌ی قطعی نرسیده‌اند، ولی با این وجود کارشناسان معماری و باستان‌شناسان عمارت‌های تاریخی، پیشینه‌ی آن‌ها را به سده‌های آغازین ظهور اسلام تا زمان ایلخانی نسبت داده‌اند. اگر بخواهید به دیدن ارگ بم بروید، مسلما باید مهمان استان زیبای کرمان شده و از آنجا هم به سمت شهر زیبای بم حرکت کنید.

ارگ بم که به قلعه و دژ بم نیز معروف است، از طرف شمال به رودخانه بم یا رودخانه پشترود، از شرق به یخچال قدیمی و بقایای مسجد حضرت رسول و باغ‌های محله‌ی باغ دروازه، از جنوب به پارک تازه احداث ارگ و محله‌ی حافظ آباد و از غرب به محله‌ی مزار خواجه مراد متصل می‌شود. بنابراین بازدید از این آثار باستانی با ارزش در کنار عمارت‌هایی که در اطراف آن قرار گرفته‌اند، بسیار هیجان‌انگیزتر به نظر می‌رسد.در کجارو می‌توانید لیست کاملی از جاهای دیدنی بم و سایر دیدنی های کرمان را مشاهده کنید و اطلاعات مربوط به هر جاذبه گردشگری را از جمله آدرس و موقعیت مکانی روی نقشه، شماره تماس، تصاویر و... بدست آورید.

تاریخچه‌ی مجموعه‌ی تاریخی ارگ بم

 

البته روی دیوارها و قسمت‌هایی از ارگ، لایه‌های ساختمانی بسیاری دیده می‌شود که نمایشگر ساخت و سازهایی است که به دفعات در ارگ صورت گرفته و می‌توان این امر را سندی بر درستی قدمت بیان شده توسط متون تاریخی و نقل قول‌های پیشینیان دانست. به نظر می‌رسد حدود ۱۵۰ سال پیش ساکنان مجموعه‌ی ارگ بم، این بنای عظیم را ترک کرده و برای زندگی، باروی شارستان (در حوزه‌ی شمالی و با فاصله‌ی کمی از باروی ارگ جای گرفته است)، باغ‌ها و نخلستان‌های بیرون از شهر را انتخاب کرد‌ه‌اند. 

مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه قریب به 20 هکتار( ۲۰۰۰۰۰ متر مربع ) وسعت دارد و مساحت ارگ و قلعه قریب به ۶ هکتار است. بخش علیا یا همان و ارگ حکومت نشین و مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی شهر بوده و مساکن وبناهای آن رو به جانب قلعه یا بخش علیا داشتند مشرف است.

با توجه به امنیت، استحکام  و عظمت بی‌نظیر این دژ خارق‌العاده، عمادالسطنه به آن لقب «قلعه‌ی خدای آفریده» داده است.

در اواخر دوران اشکانیان، از لشکرکشی‌هایی که اردشیر به منطقه‌ای که بم در آن مستقر بود، نوشته‌های متعددی باقی مانده است و از مناطق تاریخی که در اطراف ارگ بم وجود دارد، از زمان ساسانیان و حتی دورانی قبل‌تر نیز در برخی از منابع تاریخی نوشته‌هایی وجود دارد.

وی چندین مرتبه به دژگذاران (از این دژ در شاهنامه‌ی فردوسی به کجاران یاد شده است) که به پادشاهی هفتان بوخت ( هفتواد نام پادشاه دژگذاران) اداره می‌شد، حمله کرده است. هفتواد روی کوهی که نزدیک کجاران قرار داشت دژی محکم بنا کرد که گفته می‌شود این دژ نخستین پایه‌های قلعه‌ی بم است. چرا که تنها کوه سنگی موجود در آن منطقه، همان کوهی است که اکنون قلعه‌ی بم روی آن قرار دارد و در آن منطقه کوه دیگری دیده نمی‌شود.

در دوران پس از اسلام نیز از بم و قلعه‌ی بم سخنان بیشماری در بین مردم و کتب تاریخی وجود دارد که می‌توان به قرون سوم و چهارم هجری قمری و گفته‌های ابن خردابه و قدامه بن جعفر که در مورد جاده‌ی بم جیرفت تا نرماشیر است، اشاره کرد. در آن زمان نیز شهر بم و ارگ حیرت‌انگیزش، بسیار مشهور بوده‌اند. برای ادعای این مطلب می‌توان به  یعقوب لیث اشاره کرد که در شوال ۲۵۹ هجری قمری به سمت نیشابور حرکت کرد و محمد بن طاهر را پس از دستگیری و به اسارت کشیدن به قلعه‌ی کرمان که به آن قلعه‌ی بم می‌گفتند، تبعید کرد. این سخنان که در تاریخ ثبت شده است، اهمیت قلعه‌ی بم را در آن زمان به اثبات می‌رساند. بنابر نوشته‌های تاریخی قلعه یا ارگ بم، از قرون آغازین اسلام تا دوره‌ی قاجاریه پناهگاه شورشگران به شمار می‌آمد. به گونه‌ای که در سال ۲۹۷ حاکم وقت فارس، پس از اینکه مغلوب سردار خلیفه در شیراز شد، به این مکان پناه آورد.

دیگر اتفاقات مهمی که در مورد قلعه‌ی بم ثبت شده است می‌توان به شورش نصرت ملک در سال ۶۹۶ هجری قمری و تحصن وی در قلعه‌ی بم اشاره کرد. سرانجام امیر مبارزالدین از شاهان آل مظفر، پس از چهار سال، محاصره‌ی قلعه‌ی بم را شکست و به آن وارد شد.

در دوران آل مظفر ارگ بم ویرانی و خرابی‌هایی در خود دید، که هنگام حمله‌ی امیر مبارزالدین به این مکان، اخی شجاع الدین خراسانی که مدت زمانی به عنوان کوتوال قلعه‌ی بم فعالیت می‌کرد، آن را تعمیر کرده و به دفاع از این دژ عظیم پرداخت. در سال ۱۱۰۵ هجری قمری زمانی که سلطان حسین پس از پدرش به پادشاهی رسید، محمود افغان نیز به ایران حمله کرد. پس از وی، اشرف غلزائی به حکومت رسید. در این زمان افغان‌ها توانستند علاوه بر گواشیر، نرماشیر، خبیص، گوک (گلباف کنونی) و رفسنجان، شهر بم را نیز تصرف کنند.

 

در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، پس از حمله‌ی آقا محمدخان، لطفعلی‌خان زند به سمت قلعه‌ی بم فرار کرد و با پیمودن ۳۴  فرسنگ راه در طول یک شبانه روز، وارد قلعه شد. اما یکی از تاسف‌انگیزترین اتفاقات تاریخی در سال ۱۲۰۰ تا ۱۲۱۱ هجری قمری رخ داده است. در این زمان آقا محمدخان قاجار پس از ورود به کرمان، ششصد اسیر را در این شهر کشت و سرهای آنان را به همراه سیصد اسیر دیگر به بم فرستاد. حاکم بم نیز آن سیصد تن را به قتل رسانید و همراه با سرهای دیگر مناره‌ای در شهر بنا کرد. در سال۱۲۷۱ هجری قمری این قلعه توسط آقاخان محلاتی تعمیر شد ولی در نوشته‌ای که در سال ۱۲۹۷ هجری قمری توسط فیروزمیرزا فرمانفرما در سفرنامه‌ی خود به کرمان و بلوچستان آورده شده است، چنین آمده است :

شهر بم که در زیر ارگ واقع شده است بکلی خراب بوده و هیچ خانواده‌ای نیز در آن زندگی نمی‌کند.

معماری مجموعه‌ی ارگ بم

مجموعه‌ی ارگ بم، در واقع دژی عظیم است که در مرکز آن، ارگ قرار گرفته است. مصالحی که در ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است، عمدتا از خشت خام، ملات، گل رس و کاه و در مواردی بسیار نادر لاشه‌ی سنگ، آجر و تنه‌ی درخت خرما است. شاید به دلیل ساختمان عظیم ارگ که به عنوان مرتفع‌ترین بخش مجموعه‌ نیز محسوب می‌شود، تمامی این بنای تاریخی را به ارگ بم نامگذاری کرده‌اند. براساس اطلاعاتی که کارشناسان میراث فرهنگی اعلام کردند، مساحت آن۱۸۰ هزار متر مربع است که دیوارهایی به ارتفاع۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر دورتادور آن را دربرگرفته است.

از مهم‌ترین نکاتی که در مورد معماری و ساخت این سازه‌ی بی‌بدیل خشتی وجود دارد، دو بخشی بودن این مجموعه‌ی عظیم است؛ بخش حکومتی و بخش رعیت‌نشین که هر بخش از ویژگی‌های منحصر بفردی برخوردار است. بخش حکومتی از قسمت‌هایی مانند دژ نظامی، عمارت چهار فصل (این عمارت مشتمل بر سه طبقه و قصر حکومتی است که تمامی دستورات و احکام شهری و توابع آن در این محل توسط حاکم وقت صورت می‌پذیرفت)، سربازخانه، چاه آبی به عمق ۴۰ متر و اصطبلی که  ۲۰۰ راس اسب را در خود جای می‌دهد، ساخته شده است.

بخش رعیت‌نشین نیز که در اطراف بخش حکومتی قرار دارد، شامل ورودی اصلی شهر، عمارت‌های عمومی مانند مدرسه و مکان‌هایی برای ورزش ساکنین، بازار که به مسیر اصلی ورودی شهر به دژ منتهی شده و حدود ۴۰۰ خانه است. در بین خانه‌های موجود در این بخش، سه سبک در ساخت آن‌ها وجود دارد که در نوع خود جالب توجه است. خانه‌هایی کوچک که تنها از دو تا سه اتاق برخوردار هستند و به نظر می‌رسد مجموعه‌ی ارگ بم برای قشر فقیر در نظرگرفته شده است. خانه‌هایی با وسعتی بزرگ‌تر و تعداد اتاق‌هایی بیشتر که شامل سه الی چهار اتاق می‌شود. پر واضح است که این نوع خانه‌ها برای قشر متوسط ساخته شده است. برای  برخی از این خانه‌ها، ایوان نیز تعبیه شده است.

و اما عمارت‌هایی مجلل با تعداد اتاق‌هایی بیشتر که احتمالا به دلیل فصول مختلف سال، در قسمت‌های مختلف ساخته شده‌اند. این ساختمان‌ها به همراه حیاطی بزرگ و طویله‌ای که برای استقرار حیوانات ایجاد می‌شدند، سومین سبک از خانه‌های واقع در بخش رعیت نشین ارگ تاریخی بم، به شمار می‌آیند. البته تعداد کمی از این خانه‌ها در مجموعه‌ی ارگ بم وجود دارد که می‌توان به خانه‌ی سیستانی‌ها و خانه‌ی یهودیان اشاره کرد. همچنین ۶۷  برج در سطح شهر باستانی بم به صورت پراکنده ساخته شده است. ارگ در مرکز شهر نظامی قرار گرفته است؛ درست در جایی که به جهت امنیتی از عالی‌ترین نقطه‌ی دیدبانی برخوردار است.

همه‌ی ساختمان‌های موجود در این آثار باستانی، از آجرهایی که با خاک رس کوره‌ندیده (پخته نشده) که به خشت معروف است، ساخته شده و همین امر یکی از دلایل معروفیت ارگ باستانی بم است که به بزرگ‌ترین سازه‌ی خشتی و گلی جهان شناخته می‌شود. درون دژ بادگیرهایی ساخته شده است که آن‌ها را برای هدایت باد به داخل ساختمان‌های داخل ارگ، مورد استفاده قرار می‌دادند. البته هنگام گرمای زیاد فصل تابستان، برای خنک‌تر شدن خانه‌ها، از حوضچه‌‌های آبی در مسیر باد استفاده می‌شد که این کار، گرد و خاک را نیز از بین می‌برد. جالب است بدانید که هر بادگیر با توجه به وسعت بناها و خانه‌های مستقر در ارگ بم، انتخاب و مورد استفاده قرار می‌گرفت. مثلا برای عمارت‌های کوچک‌تر از بادگیرهای تک سازه‌ای و برای بناهای بزرگ‌تر و ساختمان‌هایی که از اهمیت بیشتری نسبت به سایر بناها برخوردار بودند، از بادگیرهای چهارسازه‌ای استفاده می‌کردند. این کار باعث می‌شد تا بتوانند باد را از جهات مختلف به داخل خانه‌ها هدایت کنند. در دوران اسلامی در ارگ بم دو مسجد با نام‌های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد (ص) و حسینیه‌ که شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه که دقیقا قرینه‌ی یکدیگر هستند و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر که از خشت ساخته شده است نیز درون حسینه تعبیه شده است. یکی دیگر از نکات جالبی که در مورد معماری مجموعه‌ی ارگ بم می‌توان بیان کرد، حضور یک ورودی برای داخل شدن به ارگ است که با توجه به طاق ورودی آن، می‌توان سبک ساخت آن را به دوران ساسانی نسبت داد.

باستان‌شناسان احتمال می‌دهند که دو برجی که در طرفین وجود دارد و همچنین هشتی، در دوران صفویه به ورودی ارگ اضافه شده‌اند. البته بقایایی از دروازه‌ی دوم که در محله کت‌کدم (خانه‌ی کرم) قرار گرفته، در ضلع شمالی قلعه‌ مشاهده می‌شود و به نظر می‌رسد یا استفاده‌ی زیادی از آن صورت نمی‌گرفته، یا مدت کمی پس از ساخت حصار آن را مسدود کرده‌اند.

با توجه به معماری به کار رفته در این مجموعه، می‌توان به وضوح معماری اصیل ایرانی را مشاهده کرد که نمونه‌ی کاملی از مهارت، چیره‌دستی و خلاقیت سازنده‌ یا سازندگان بنا بوده است، که حتی پس از گذشت چندین قرن و با توجه به پیشرفت‌های صورت گرفته در زمینه‌ی مصالح ساخت و ساز، خشت‌های تهیه شده‌ی امروزی جهت مرمت قسمت‌های تخریب شده، به کیفیت خشت‌های اولیه نیست.

متاسفانه پس از زلزله‌ای که در سال ۱۳۸۲ در شهرستان بم اتفاق افتاد، بیش از ۸۰ درصد از این آثار باستانی تخریب شد و از بین رفت. بسیاری از کشورها از جمله ژاپن، ایتالیا و فرانسه، از ابتدای شروع بازسازی و مرمت مجموعه‌ی عظیم و شگفت‌انگیز باستانی ارگ بم، با ایران همکاری کردند. این آثر باستانی که به علت وقوع زلزله در بین آثار تاریخی در خطر قرار گرفته بود، خوشبختانه با همت سازمان میراث فرهنگی و مرمت‌های انجام شده، از این فهرست خارج شده است.

عکس: امیر سلطانی