سازه های آبی شوشتر؛ مظهر معماری کهن ایران زمین

ما ایرانیان در کشوری زندگی می کنیم که از گذشته تا به امروز به لحاظ ساختار معماری بی نظیرش در جهان شناخته شده است. آثار تاریخی بسیاری از تاریخ پر فراز و نشیب این سرزمین باقی مانده است که هر کدام از آن ها جلوه ای خاص از معماری این سرزمین را به نمایش می گذارد. یکی از دوره های تاریخی ایران که در مورد معماری آن بسیار زیاد می توان صحبت کرد، عصر هخامنشیان است. به جز تخت جمشید و شکوه بی همتایش، در گوشه و کنار کشور ایران بناهای حیرت انگیز فراوانی وجود دارد که با دیدن آن ها غرق در حیرت می شویم.سازه های آبی این شهر با ساختار حیرت انگیزش در گوشه ای از استان خوزستان نظر بسیاری از گردشگران و توریست ها را به سمت خود جذب کرده است. سازه های آبی شوشتر با حفظ شکوه گذشته خود، یکی از افتخارات مردم ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. در ادامه شما را با جزییات این سازه عظیم آشنا می نماییم.
همان طور که گفتیم سازه های آبی شوشتر یکی از آثار جهانی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. از این محوطه تاریخی و بی نظیر، به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی نام برده اند. این سازه آبی که از آثار بی بدیل دوره هخامنشی محسوب می شود، اطلاعات و آمار خوبی را از ایران باستان در اختیار ما قرار می دهد. همچنین این اثر با توجه به زمان ساخت و دوره ای که در آن بنا نهاده شده است، از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان به شما می رود.

آشنایی با سازه های آبی شوشتر

اگر به شهر شوشتر سفر کردید، به راحتی می توانید از اهالی این شهر سراغ این سازه آبی عظیم و با شکوه را بگیرید. این مجموعه، یک سیستم آبیاری پیچیده است که طبق مدارک به دست آمده قدمتش به دوران حکومت داریوش بزرگ و قرن پنجم پیش از میلاد باز می گردد. از دوره هخامنشیان تا زمان ساسانیان با استفاده از طراحی های هوشمندانه و کاملا مهندسی شده، مجموعه ای به هم پیوسته از پل ها، بندها، آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل های عظیم هدایت آب را ساخته اند تا بهره بیشتری از آب نصیبشان شود. با وجود آن که در حال حاضر تنها بخشی از این ساختار پیچیده باقی مانده است؛ ولی با ریزش آب حاصل از پساب آسیاب ها، آبشارهای مصنوعی زیبایی ایجاد شد که به یک محوطه حوضچه مانند می ریزند و یک منظره حیرت انگیز و بی نظیر به وجود می آورد. در واقع شاید بتوان گفت این مجموعه را باید موزه زنده صنعت آب ایران باستان نام گذاری کرد که سندی بر اثبات دانش بسیار پیشرفته ایرانیان در علوم آب در گذشته بوده است. یکی از مواردی که شگفتی بسیاری از افراد را در بر می گیرد، نحوه کار کردن این مجموعه است که در 1700 سال پیش با ابزارهای آن زمان چیزی نبوده است که به راحتی بتوان از کنارش گذشت. بستن مسیر رودخانه کارون همزمان با احداث پل بر روی رودخانه ای که عرض آن بیشتر از 2 متر است و بعد از آن مهار جریان آب و بالا آوردن سطح آب رودخانه و روانه کردن آن به سوی زمین های کشاورزی شگفتی معماری ایران را به نمایش می گذارد.
 

آثار شاخص سازه های آبی شوشتر

سازه های آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو شامل چندین اثر است که در ادامه به معرفی آن ها می پردازیم:

1 – بند میزان: همان طور که می دانید برای کشاورزی باید زمین را با آب رودخانه آبیاری کرد و به سبب پایین بودن سطح رودخانه از زمین ها، باید آب را بالا آورد. امروزه آب را از رودخانه پمپاژ می کنند، اما در گذشته خبری از پمپ نبود! پس یک سازه به اسم بند را به وجود آوردند که به صورت عمود بر رودخانه ساخته می شود و با مسدود کردن جریان آب سطح آن را بالا نگاه می دارد.

2- برج کلاه فرنگی: این برج در دوره قاجار ساخته شده و در کنار رودخانه شطیط قرار دارد. این مکان محل نظارت قیصر روم یا شاپور ساسانی بر پهنه رودخانه و کار کارگران بوده است. البته برخی هم آن را مکانی برای نظارت بر مقدار و شدت جریان رودخانه می دانند.

3- رودخانه دست کند گرگر: این رودخانه در شمال شهر شوشتر و در دوره هخامنشی و برای تکامل سازه های آبی شهر حفر شده است. از دلایل ساخت این رودخانه هم می توان به کاستن حجم آب رود کارون، آبیاری زمین های بالادست رودخانه کارون و امنیت شهر اشاره نماییم.

4 - پل بند گرگر: پیشینه ساخت این پل به دوره ساسانی بر می گردد و علت ساخت آن هم این است که مسیر آب را از رودخانه دست ساز و تاریخی گرگر منحرف کند و آب به سمت تونل های آسیاب های بادی به راه افتد. سه تونل این بخش عبارتند از تونل بلیتی، تونل دهانه شهر و تونل سه کوره.

5 – مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی: شاخص ترین بخش این مجموعه هستند که در کنار پل بند گرگر و در مسیر رودخانه دست کند گرگر قرار دارند. در این مجموعه تعداد بسیار زیادی آسیاب بادی وجود دارد که مصداق بارزی از به کار گیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب های بادی است. این مجموعه به سه بخش محوطه شرقی، محوطه شمالی و محوطه غربی تقسیم می شود.



از دیگر بناهای این مجموعه عظیم و بزرگ می توان به پل بند برج عیار یا صابئی که بر روی رود گرگر و در قسمت پایین آبشارها واقع شده است اشاره کرد که در دوره ساسانی ساخته شده و برخی از افراد بر این عقیده هستند که برج عیار نام ظرفی برای نگهداری زیرور آلات زنان در گذشته بوده و این برج هم با ذخیره طلای یکی از زنان ساخته شده است. قلعه سلاسل شوشتر هم دژ بسیار بزرگی است که در کنار رودخانه شطیط واقع شده و بخش های مختلفی از جمله حیاط های متعدد، سرباز خانه، طویله ها، حمام ها، شبستان ها، برج ها، باغچه ها، غورخانه ها، نقاره خانه، حرم خانه، آشپزخانه، قاپی یا دروازه های متعدد و... را هم شامل می شود. قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است و در روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد و بارها هم مورد مرمت قرار گرفته است.

بند ماهی بازان شوشتر یا بند خداآفرین یکی از بندهای طبیعی در این منطقه است که بر اساس شواهد به دست آمده در زمان حفر رودخانه گرگر ساخته شده است. پل بند شادروان از دیگر قسمت های مجموعه عظیم سازه های آبی شوشتر است که برخی از آن، با نام قدیمی ترین پل جهان یاد می کنند. این پل 44 دهانه داشته که در حال حاضر فقط 16 دهانه طاق دار و 8 دهانه بدون طاق در آن دیده می شود. پل شاه علی یا بند شاه علی هم از دوره صفوی به جا مانده است و بر روی نهر داریون قرار دارد. این پل که پس از احداث پل جدید بین اهواز و شوشتر دیگر از آن استفاده ای نمی شود، دارای طاقی های متعددی بوده است که امروزه تنها 3 طاق از آن باقی مانده است. پل بند لشکر هم که از دوره ساسانیان باقی مانده در کنار یکی از دروازه های شش گانه تاریخی شوشتر قرار دارد و هنوز هم آثاری از حصار شوشتر در آن دیده می شود. هم اکنون این پل بند را سالم ترین پل بند به جا مانده از دوره ساسانی می دانند که گردشگران زیادی از آن بازدید می نمایند. بند شرابدار و بند دختر هم از دیگر قسمت های این مجموعه عظیم هستند.


 

کارکرد و تاریخچه سازه های آبی شوشتر

مجموعه عظیم سازه های آبی شوشتر بی¬مانندترین اثر استفاده بهینه از آب در ادوار کهن محسوب می شود. مجموعه ای بزرگ شامل تونل ها، کانال های فرعی، آسیاب های آبی و غیره به صورت یک مجموعه صنعتی و اقتصادی شکل گرفته است که در ارتباط باهم و نظم فراوان کار می کنند. نحوه کار کردن آن هم به این ترتیب است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب در پشت آن بالا می آید تا به سه تونلی که در تخته سنگ حفر شده است برسد. این تونل ها آب را به مجموعه هدایت کرده و به وسیله آن ها آب در کانال های متعدد جریان پیدا می کند. آب هم پس از گرداندن چرخ آسیاب ها به شکل آبشارهایی به محوطه حوضچه مانندی می ریزد. این محوطه حوضچه ای علاوه بر استفاده های صنعتی در روزهای کمبود آب هم مشکلات آبی مردم را بر طرف می کرده است.

احتمالا نکته مهمی که در رابطه با این سازه ها در ذهن شما شکل می گیرد این است که چه نیازی به ساخت چنین بنایی عظیم در این منطقه احساس می شده است؟ در ادامه با ما همراه باشید تا توضیح مختصری در این رابطه به شما ارائه دهیم. قدیمی ترین آثار به دست آمده در این منطقه مربوط به دوران پارینه سنگی و قبل از تاریخ است. به سبب قرار داشتن رودخانه کارون در کنار شهر شوشتر، موقعیت و شرایط ایده آل زندگی در این محل فراهم بوده و اقوام مختلف هم تمایل به اقامت در این محل داشتند. طبق اسناد به دست آمده شهر شوشتر در دوره عیلامی ها به سبب نزدیکی به معبد چغازنبیل اهمیت فراوانی داشته است. در زمان سلطنت اردشیر یکم این شهر بازسازی شد و به صورت جزیره ای در میان آب ها در آمد که همین موضوع اهمیت ساخت مجموعه عظیم سازه های آبی شوشتر را چند برابر کرد. با ساخته شده این مجموعه چهره شهر دگرگون شد که البته سنگ بنای اولیه آن توسط داریوش بزرگ گذاشته شده بود که در این دوره به تکامل چشمگیری دست یافت.

شهر شوشتر در دوره اشکانیان به عنوان پایتخت حاکمان محلی خوزستان انتخاب شده بود و در زمان ساسانیان هم یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار می رفت. این شهر در زمان حکومت شاپور ساسانی به اوج شهرت خود رسید و تابان ترین دوره تاریخی خود را سپری کرد. در حال حاضر هم از شهر شوشتر با عنوان موزه بناها و سازه های آبی یاد می شود که به همین جهت آن را شهری بی نظیر و بی مانندی در جهان توصیف می کنند.



این مجموعه عظیم و تاریخی به سبب آن که شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی به شمار می رود، نمایانگر تبادل ارزش های بشری در یک دوره خاص است که همین تبادل منجر به پیشرفت معماری و فناوری و برنامه ریزی شهری شده است و همچنین نمونه ای بارز از تعامل بین انسان و محیط زیست است و... که در سال 2009 و در شهر سویل اسپانیا با شماره 1315 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. سازه های آبی شوشتر اثری فاخر در فهرست میراث جهانی یونسکو است که باید به آن توجه خاص داشت.