آینده آموزش عالی دنیا در این منطقه رقم می‌خورد؟
چند سالی است که حاکمیت حوزه آموزش عالی درحال خروج از کشورهای غربی و آمریکاست و نمونه بارز آن را شاید بتوان در جلو زدن چین از آمریکا در تولید علم عنوان کرد.
کشورهای آسیایی و به‌ویژه چینی‌ها سال‌هاست روی توسعه علم و دانش در کشور برنامه‌ریزی‌های درازمدت کرده‌اند. کشورهای پرجمعیت آسیایی فرصت‌هایی طلایی برای رشد و توسعه آموزش عالی و پیشرفت در زمینه‌های علمی هستند اما بزرگ‌ترین مشکلی که کشورهای این منطقه با آن دست‌به‌گریبان هستند، بیشتر مشکلات بودجه‌ای، کیفیت پایین و همکاری منطقه‌ای است که امید می‌رود بتوان از آن عبور کرد.
وقتی صحبت از رشد در زمینه تعداد دانشجویان در سال‌های اخیر به میان می‌آید، به‌طور طبیعی تمرکز روی دو کشور بزرگ آسیایی یعنی هند و چین افزایش می‌یابد. این دو کشور، با جمعیت چند میلیاردی که دارند، یکی از منابع اصلی جذب دانشجویان بین‌المللی در دنیا به‌شمار می‌روند و از این طریق می‌توانند در برنامه‌ریزی‌های مالی خود برای مواجهه با دنیای پساکرونا از دانشگاه‌های غربی پیشی گیرند.
در حال حاضر، بسیاری از دانشگاه‌های غربی و آمریکایی به‌شدت به تولید ناخالص داخلی حاصل از دانشجویان بین‌المللی وابسته شده‌اند به‌طوری که در بحران کرونا و تعطیلی دانشگاه‌ها و مسدود شدن مرزها، حجم زیادی از دانشگاه‌های وابسته از نظر مالی وضعیت وخیمی پیدا کرده‌اند؛ برخی از آنها ورشکست شدند و بیشتر دانشگاه‌ها با حمایت‌های دولتی توانستند تا حدودی مانع از تشدید رکودها شوند.
با وجود این، موضوع بحث‌برانگیز در اینجا مطرح می‌شود که کارشناسان باید با دقت بیشتری به دنبال کشورهای کوچک‌تر و پرجمعیت‌تر باشند که در میان ابرقدرت‌های منطقه قرار گرفته‌اند. حدود ۶۶۰ میلیون نفر از ۱۰ عضو انجمن ملت‌های آسیای جنوب‌شرقی(آسه‌آن) را می‌توان با قاره اروپا مقایسه کرد. باوجود این، نمودارها تفاوت‌های زیادی دارند که یکی از آنها تفاوت در میانگین سنی آنهاست به‌طوری که متوسط سن شهروندان منطقه آسه‌آن حدود ۲۹ سال و میانگین متوسط سن شهروندان در منطقه غرب حدود ۴۰ سال گزارش شده است. به گزارش سازمان ملل متحد، این منطقه از هر ۱۱ نفر جوان ۱۵ تا ۲۴ سال، یک نفر را در خود جای داده است.
هنوز به‌رغم اینکه درحال حاضر حدود ۲۰ میلیون دانشجو در آموزش عالی تحصیل کرده‌اند، نرخ ثبت‌نام دانشجویان در دانشگاه‌های منطقه آسه‌آن تنها حدود ۴۰ درصد است؛ درحالی که این آمار ثبت‌نامی در بخش‌هایی از آسیاسی شرقی به حدود ۹۰ درصد می‌رسد. اما گزارش‌های کارشناسی حکایت از آن دارد که آموزش عالی در آسیای جنوب شرقی زمینه مناسبی را برای رشد دارد.
دسترسی بهتر به اینترنت در دوران کرونا
وزیر امورخارجه سابق اندونزی معتقد است که چشم‌انداز رشد آموزش عالی در آسیا را نمی‌توان نادیده گرفت. رهبران منطقه‌ای در سال ۲۰۱۵، بیانیه کوآلالامپور را امضا کردند که در آن از آموزش عالی به‌عنوان یکی از کاتالیزورهای تسریع در برنامه توسعه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آسیا نام می‌برد. با وجود این کارشناس جمعیت‌شناسی آسیا و استاد علوم اجتماعی و سیاست عمومی در دانشگاه علم‌وصنعت هنگ‌کنگ هشدار می‌دهد که آمارهای مطلوب جمعیت به تنهایی باعث گسترش و توسعه آموزش عالی نخواهد شد. فرصت این است که ما استعدادهای زیادی برای انتخاب در دانشگاه‌های خود داریم اما مساله این است که آیا می‌توان کیفیت آموزشی را در مورد همه دانشجویان به یک اندازه اعمال کرد؟
بسیاری از کشورهای منطقه همچنان در مناطق روستایی زندگی می‌کنند و با فقر، زیرساخت‌های قدیمی و بی‌ثباتی سیاسی دست‌به‌گریبان هستند. یکی از کارشناسان مطالعات استراتژیک و روابط بین‌الملل در دانشگاه «کبانگسان» مالزی، دخالت‌های سیاسی را بزرگ‌ترین چالش مالزی برای تعالی و رشد آموزش می‌داند. در عین حال، برخی از موانع اقتصادی- اجتماعی نیز طی همه‌گیری کرونا مورد توجه قرار گرفته است. به‌عنوان مثال، درحالی که بسیاری از مفسران عنوان کرده‌اند که افزایش آموزش‌های آنلاین در دوران قرنطینه همه‌گیری کرونا، دسترسی به آموزش عالی را بیشتر کرده است و خانواده‌های شهری در مالزی با داشتن کودکان متعدد، راحت‌تر توانسته‌اند امکان تحصیل فرزندان‌شان را در چنین شرایطی فراهم کنند. اما این شرایط در مناطق روستایی که دسترسی به ارتباطات اینترنتی دشوارتر بوده از بی‌ثباتی بالایی برخوردار است. یکی از نمونه‌های تحصیل دشوار کودکان و دانشجویان روستایی در این کشور، تصویری بود که در رسانه‌های جهان دست‌به‌دست شد و نشان می‌دهد که یک دانشجو برای اینکه بتواند از سیگنال قوی اینترنت وای‌فای برای تکمیل امتحان آنلاین خود استفاده کند، از درخت بالا رفته بود.
وضعیت دانشگاه‌های برتر منطقه
به گزارش تایم، بدون شک نمی‌توان نقش همه‌گیری کرونا را در مساله توان مالی مردم نادیده گرفت. این بحران جهانی از نظر اقتصادی میلیون‌ها نفر از خانواده‌ها را درگیر کرده است که همین امر یکی از دلایل اصلی ترک تحصیل در دانشجویان و دانش‌آموزان محسوب می‌شود. در مورد کیفیت، مقیاس چالش در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها کاملا آشکار است. در منطقه آسه‌آن حدود ۷ هزار موسسه آموزش عالی وجود دارد. هنوز آمار دقیقی از تعداد دانشگاه‌ها در شبکه دانشگاه‌های آسه‌آن اعلام نشده اما به نظر می‌رسد تعداد آنها بیشتر از ۴ هزار دانشگاه باشد با وجود این، تنها ۴۹ دانشگاه از این میان در رتبه‌بندی برترین دانشگاه‌های دنیا در سال ۲۰۲۱ پایگاه تایم حضور داشته‌اند. شهر پیشرفته سنگاپور دارای دو موسسه برتر در فهرست ۵۰ دانشگاه برتر دنیاست اما هیچ کشور دیگری در آسیا دارای ۳۰۰ موسسه برتر نیست و سه کشور عضو این منطقه شامل کامبوج، لائوس و میانمار هیچ دانشگاه برتری در این فهرست ندارند.
اما یکی از مسائلی که هدف آموزش عالی است، توسعه کیفیت در آموزش عالی و دانشگاه‌هاست. در این میان انتقادهای زیادی به‌ویژه به دانشگاه‌هایی مطرح می‌شود که در رده‌های بالا قرار نمی‌گیرند اما تجربه نشان داده است که دانشگاه‌ها در منطقه آسه‌آن با جدیت به دنبال بهبود شیوه‌های تدریس و آموزش و نیز ظرفیت پژوهشی خود هستند. کارشناسان حوزه آموزش طبق جدول لیگ جهانی اعلام کرده‌اند روش‌هایی که به‌شدت از استنادات پژوهشی استفاده می‌کنند، برای بیشتر موسسات منطقه که بیشتر در حمایت از جمعیت‌های محلی متمرکز هستند، مشکل‌ساز خواهد بود. این مساله، متعادل‌سازی رشد و رویه سنتی حاکم بر آسیاست که دانشگاه‌ها را به‌عنوان بخشی از اجتماعات نزدیک و تمرکز روی حوزه تدریس در اختیار دارد. تصمیم‌گیرندگان منطقه‌ای باید همزمان با برنامه‌ریزی برای واکنش‌های خود نسبت به فشار بین‌المللی اعمال شده از جهت رتبه‌بندی‌ها، این تمرکز تدریس را در ذهن خود داشته باشند. اما این مساله هم در آموزش عالی آسیا مطرح است که همیشه کمیت با کیفیت همراه نیست و لازم و ملزوم یکدیگر نیست. این مشکل زمانی تشدید می‌شود که دانشجویان متعدد با ظرفیت مازاد در موسسات آموزشی خصوصی با کیفیت پایین تحصیل می‌کنند. بسیاری از این موسسات آموزشی در مالزی، در دوران پس از کرونا تعطیل یا ادغام خواهند شد تا ۲۰ دانشگاه اصلی که در طول همه‌گیری با افزایش هزینه‌های دولت پابرجا مانده‌اند، به دوام خود ادامه دهند. درواقع، بیش از ۲۰ درصد کل بودجه دولت مالزی صرف وزارت‌های آموزش و آموزش عالی می‌شود که مشابه هزینه‌کرد دولت اندونزی است.
پتانسیل‌های آسیا در برتری آموزش عالی
منطقه آسیا در بحث آموزش عالی با پرسشی استراتژیک روبه‌رو است، اینکه آیا تمرکز روی بهبود تعداد کمی از دانشگاه‌های مطرح که از سوی چین هم انجام شده بود، می‌تواند مثمرثمر باشد؟ این کار غالبا به ضرر مراکز آموزشی کمتر شناخته شده تمام می‌شود. از نظر کیفیت دسترسی، مدل آموزش هلندی سیستم بهتری برای دانشجویان محسوب می‌شود. این مدل، نوعی مدل اروپایی برای توسعه منطقه‌ای است. موسسات آموزشی آسه‌آن با چالش‌های مختلفی مواجه هستند؛ از یک‌سو، ارائه مهارت‌های ویژه و دانش موردنیاز برای آینده. به‌عنوان مثال، در رابطه با دیجیتال‌سازی و پایداری محیط‌زیست و از سوی دیگر، برای ارائه آموزش باکیفیت عادلانه و فراگیر برای همه به چالش کشیده می‌شوند.
موفقیت رتبه‌بندی «مدل آموزش چینی» در ارائه منابع قابل توجه به موسساتی که بیشترین پتانسیل را در پژوهش و بین‌المللی کردن، دارا هستند، بسیاری از سیاستگذاران آسیایی را شیفته خود کرده است. به‌عنوان مثال، یکی از اعضای گروه ویژه آموزش عالی دولت اندونزی پیشنهاد داده است که این کشور در دانشگاه‌های دارای رتبه بالاتر سرمایه‌گذاری کنند. اگر آنها بتوانند این کار را به سرانجام برسانند، قادر خواهند بود فناوری بهتری را ایجاد کنند که منجر به ایجاد شرکت‌های استارتاپی و پیشرفت و توسعه اقتصادی می‌شود. «بدری»، مدیر مرکز تحصیلات تکمیلی دانشگاه Airlangga در سورابایا، پایتخت جاوای شرقی معتقد است که سرمایه‌گذاری در یک یا دو درصد دانشگاه‌های برتر چین باعث توسعه چشمگیر بخش پژوهش و تحقیق دانشگاهی و نیز نوآوری می‌شود. در سال ۲۰۱۵، هیچ‌کدام از شهرهای چین جزء ۲۰ شهر برتر نبودند اما امروز بعد از گذشت ۶ سال، شهر پکن، بعد از سیلیکون ولی، نیویورک و لندن در رده بعدی قرار گرفته است. پکن، شهر جوانی است و جوانان این شهر نیروی کار آینده را تشکیل می‌دهند.
با توجه به این قابلیت‌هایی که در اندونزی به‌عنوان یک کشور آسیای جنوب‌شرقی وجود دارد، به تازگی تمرکز روی بخش نوآوری‌اش افزایش یافته است. اما کارشناسان نگران این مساله هستند که بدون پیشرفت در آموزش عالی این کشور، اندونزی به کشوری با درآمد متوسط تبدیل خواهد شد. پدیده‌ای که به دنبال آن، کشورهایی که به تازگی وارد چرخه صنعتی شدن قرار گرفته‌اند، از قرار گرفتن در جایگاه رهبران مالی و فناوری در دنیا باز می‌مانند. البته لازم به ذکر است که چین از این دام جان سالم به‌در برده و به‌عنوان منبعی بالقوه از حمایت‌های کاربردی در آسیا شناخته می‌شود. همکاری و مشارکت با چین در بیشتر کشورهای آسیایی آغاز شده و این همکاری بیشتر در قالب دانشگاه‌ها اتفاق می‌افتد که بیشتر با دانشگاه‌های همسایه مانند ویتنام مشارکت صورت می‌گیرد. اما این فاکتور بزرگی به‌شمار می‌رود. این نه‌تنها به دلیل حمایت دولت چین از پروژه‌های پژوهشی دانشگاه‌هاست، بلکه به دلیل نزدیک جغرافیایی و پیوندهای فرهنگی رخ داده است.
موانع بر سر راه آموزش
منطقه آسیا به‌رغم تمام فرصت‌ها و پتانسیل‌هایی که در اختیار دارد، با موانعی هم روبه‌رو است. به‌عنوان مثال، کشورهای عضو آسه‌آن به ۱۱ زبان رسمی ملی صحبت می‌کنند که اکثر آنها از یکدیگر قابل درک نیستند. در این میان، زبان انگلیسی جایگاه خاصی ندارد اما به‌طور گسترده تدریس آن در کشورهای سنگاپور، مالزی، فیلیپین و برونئی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این رو، به استثنای سنگاپور و برخی پردیس‌های شعبه غربی، مانند مالزی و اندونزی، دانشگاه‌های آسیا از فضای بین‌المللی خاصی برخوردار نیستند. ناآرامی‌های سیاسی نیز یکی دیگر از موانع بر سر راه همکاری با دانشگاه‌ها به‌شمار می‌روند. به‌عنوان مثال، بخش آموزش عالی میانمار که پیش از این روند روبه بهبودی را سپری می‌کرد، درحال حاضر کار و اشتغال در میان ناآرامی‌های پس از کودتای نظامی در ماه فوریه، تعطیل شده است. به‌رغم درخواست رئیس منطقه آسه‌آن برای ارائه راه‌حل صلح‌آمیز در ماه آوریل، حکومت نظامی همچنان به تعلیق هزاران مدرس دانشگاه از شغل خود ادامه داده است. اما همچنان همکاری‌های درون‌آسیایی گام‌های آزمایشی روبه جلویی را برمی‌دارد. علاوه‌بر اجرای چارچوب منطقه‌ای برای کنترل کیفیت، سیاستگذاران فعال در منطقه درحال کار روی یک چارچوب ارزیابی مشترک و به دنبال اتحادیه اروپا به‌عنوان الگویی برای چگونگی گردآوری بسیاری از کشورها کنار هم هستند. مفهوم همکاری و تحرک درون‌منطقه‌ای هنوز هم برای بسیاری از دانشگاه‌های آسیای جنوب‌شرقی بیگانه است. به‌عنوان مثال، دانشمندان در مالزی و تایلند یا فیلیپین و اندونزی ممکن است پروژه‌هایی را با یکدیگر انجام ندهند؛ چراکه هیچ رسمی برای انجام آن وجود ندارد. کارشناسان هنوز هم از استانداردهای کیفیت اطمینان کامل ندارند که به‌عنوان یک مانع بزرگ تلقی می‌شود. البته این موضوع برخلاف اروپا نیست که از یک استاندارد مشترک برخوردارند. منطقه آسیا در تبادل دانشجو از کشورهای دیگر بسیار عقب‌تر است، به‌طوری که کمتر از ۱۰ درصد جابه‌جایی‌های دانشجویی در سال ۲۰۱۸ در این منطقه اتفاق افتاده است، درحالی که ۹۰ درصد دانشجویانی که می‌توانند هزینه جابه‌جایی بین‌المللی را تامین کنند، منطقه را به قصد ادامه تحصیل ترک می‌کنند. درحالی که اطلاعات دقیقی از آمار خروج دانشجویان از منطقه آسه‌آن وجود ندارد، اما تخمین زده می‌شود که پیش از همه‌گیری کرونا سالانه حدود ۳۰۰ هزار دانشجو از ویتنام، مالزی و اندونزی برای ادامه تحصیل در این منطقه کشور خود را ترک کرده‌اند. دولت مالزی طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته قرار است آمار دانشجویان بین‌المللی خود را تا سال ۲۰۲۵ به ۲۵۰ هزار دانشجو برساند.
