جشن مهرگان
در تقویم ایران باستان، شانزدهمین روز هر ماه مهر نام دارد و به همین سبب جشن مهرگان در ماه مهر و روز مهر برگزار می شد. همچنین زمانِ سال به دو فصل تقسیم می شد و به دلیل این که جشن نوروز آغاز تابستان و جشن مهرگان آغاز زمستان بود و هر دو نوید بخش آغاز فصل های سال به شمار می رفتند، جشن مهرگان پس از نوروز از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. مهرگان یکی از قدیمی ترین و بزرگ ترین جشن های ایران باستان و بازمانده ی دین مهر است که در ستایش و نیایش «مهر» یا «میترا»، «مهر ایزد»، ایزد روشنایی، پیمان، درستی و محبت، ایزد بزرگ و کهن ایرانیان و همه ی مردمانِ سرزمین هایی از هند تا اروپا بود. این جشن به هزاره ی دوم پیش از میلاد باز می گردد که در روزهای آغازین فصل پاییز آغاز می شود و شش روز پس از آن ادامه می یابد و در رام روز به پایان می رسد.
زمان برگزاری جشن مهرگان در دوره ی هخامنشی، و به احتمالی پیش از آن، در نخستین روز ماه مهر بود و اکنون این جشن به مهرروز از مهرماه در گاهشمار ایرانی منسوب شده است. روز آغاز جشن مهرگان (روز شانزدهم مهر ماه)، «مهرگان همگانی» یا «مهرگان عامه» خوانده می شود. این زمان در میان اقوام گوناگونی که از تقویم های مختلف برخوردارند متفاوت است. زمان این جشن در گاهشمار طبری (تبری) و گاهشمار سنتی یزدگردی زرتشتیان مصادف با حدود نیمه ی بهمن ماه و در گاهشمار دیلمی مصادف با سی ام بهمن ماه است. زرتشتیان بر اساس «سالنمای دینی زرتشتیان» در روز دهم مهرماه (آبان روز) این جشن را با تشریفات و مراسمی ویژه برگزار می کنند. همچنین از مهرگان دیگری در بیست و یکمین روز از مهرماه نام برده شده که گویا تاثیر تقویم خوارزمی باستان بوده است. روز پایانیِ جشن مهرگان (روز بیست و یکم مهر ماه) را «مهرگان ویژه» یا «مهرگان خاصه» (روز جشن مُغان یعنی آتش پرستاران) می خوانند.
جشن مهرگان مانند نوروز سه جنبه ی نجومی (طبیعی)، تاریخی و دینی داشت. از نظر نجومی، مهرگان چند روز پس از اعتدال پاییزی جشن گرفته می شد. اعتدال پاییزی روز اول مهر صورت می گیرد و جشن برداشت محصولات کشاورزی است. از نظر تاریخی، در این روز کاوه آهنگر، یکی از اسطوره های ایرانی، بر ضحاک ستمگر پیروز شده و فریدون به پادشاهی می رسد. مهرگان با نشانه ی پیروزی حق بر باطل، مبارزه ی راستی و دروغ، داد و ستم، در ایران ریشه ی دینی دارد. از نظر دینی، در فرهنگ ایرانی مهر یا میترا به معنای فروغ خورشید و مهر و دوستی است. همچنین مهر نگهبان پیمان و هشداردهنده به پیمان شکنان است.
جشن مهرگان در گذشته با آیین یگانه و آداب و رسوم خاص خود، با تشریفات ویژه ای برگزار می شد که اکنون به شیوه ی گذشته، نه در دستگاه های رسمی برگزار می شود و نه در گردهمایی های غیر رسمی نزد عامه ی مردم. در این جشن موسیقی، شعر و آواز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. مردم در گذشته با لباس نو و گاه به رنگ ارغوانی و با کارت های هدیه ای که معطر و در لفافه پیچیده شده بود دور هم جمع می شدند. سفره یا خوانی از پارچه ای ارغوانی رنگ پهن می شد و در میان آن «گلِ همیشه شِکفته» و گل های دیگر، چند شاخه از درخت گَز، هوم یا مورد، میوه های سرخ رنگ نظیر انگور، انار، سیب، بِه، بالنگ و غیره، آجیل، خوراک محلی، کتاب های اوستا، شاهنامه، دیوان حافظ، قرآن، سرمه دان، آیینه، جامِ آتشِ برافروخته (شمع) به همراه اسپند و زعفران و عنبر، شیرینی، شکر، نانی مخصوص، نوشیدنی ای از عصاره ی گیاه «هَئومَه - هوم»، گلاب و غیره گذاشته می شد.
پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبی های گروهی پرداخته، ترانه های مهرگانی، سرودهایی از مهریشت را با آواز خوانده و می رقصید‌ند و در پایان برای تجدید پایبندی خود بر پیمان های گذشته، دست در دست یکدیگر می دادند. امروزه زرتشتیان در آتشکده و نیایشگاه دور هم جمع شده و با تهیه و خوردن خوراکی های سنتی و نیایش و اجرای برنامه های فرهنگی، جشن مهرگان را در روز مهر از مهرماه برگزار می کنند. در دانشگاه تهران نیز جشن آغاز سال تحصیلی که در نیمه ی اول مهرماه است، در برخی از سال ها در دهم و یا شانزدهم مهر برگزار می شود. جلال آل احمد نیز زمان برگزاری آیین قالی شویان در مشهد اردهال را با مهرگان هم پیوند می داند.
